TË FILMOSH TË KALUARËN

Alketa Spahiu 11 Dhjetor 2024

Filmimi i së kaluarës, veçanërisht i një të kaluare të dhimbshme, si ajo e kampeve të internimit, paraqet një sfidë të jashtëzakonshme për artet pamore. Përballë mungesës së shpeshtë të dëshmive të drejtpërdrejta dhe fundit të një epoke, artisti përpiqet të rindërtojë një realitet që ka ekzistuar dikur, e që sot nuk është më. Historia mundësohet jo vetëm përmes copëzave të mbetura nga ai realitet: gardhe, mure, çezma, dyqane, etj. Por edhe përmes kujtimeve, vlerës simbolike që disa objekte bartin ende prej atij realiteti; paralel me ndjesitë të cilat janë tashmë pjesore në një realitet krejt të ndryshëm. Atëherë orvatja këtu ka të bëjë me enigmën: Si të filmosh paradigmën e humbjes? A është ajo e transmetueshme ose e paraqitshme në imazh?

Filmimi i së kaluarës nuk mund të mbetet thjesht akt dokumentimi. Është më shumë krijim. Akti i krijimit është kësisoj i nevojshëm për të vënë në ndërveprim kujtesën, vestizhet dhe imagjinatën. Është një proçes i grasatuar nga kujtesa dhe imagjinata. E kaluara nuk mund të rikrijohet kurrë plotësisht. Por ajo mund të kapet përmes copëzave të përmendura sa më lart, duke i pranëvënë ato copëza (kujtime, objekte, rrënoja) me ndonjë poezi, tekst, apo intervistë, që plotësojnë krejt procesin e filmimit. Atëherë imazhi mund të japë një “film të së brendshmes,” të asaj që nuk shihet e ku historia gjithsesi gjallon.

Vetëm kjo e justifikon një film apo një art video me dhe mbi këtë subjekt. Filozofët shprehen shpesh mbi vështirësinë e të “filmuarit të së pamundshmes”, të “së pathënshmes” lidhur me paraqitjen e jetës së kampeve në imazh.

Në rastin e instalacionit-video Ruine I, Gradishtë nga artistja franko-algjeriane Halida Boughriet, kjo sfidë trajtohet nëpërmjet disa qasjeve konceptuale dhe estetike, duke u përpjekur të kuptojë si mund të “filmohet” apo të shprehet kjo kohë e kaluar, tashmë e zhdukur.

Ky video-instalacion u shfaq në Gallerie delle Prigioni të fondacionit Benetton, në Treviso të Italisë. Artistes iu ofrua si hapësirë një qeli e këtij burgu. Në instalacion disa blloqe betoni shtëpish janë shpërndarë në mënyrë të çrregullt nëpër qeli, si vestizhe të kampit të Gradishtës. Mbi to, projektohen fotografi të ndryshme të kampit. Në ekranin në kënd të qelisë jepet një imazh i filmuar, por më shumë si still, i një prej banoreve ish të persekutuar; paralel me të një voice over: teksti i shkruar nga autorja e këtyre rreshtave. Ky ishte kthimi im i parë në vendlindje, Gradishtë, pas 27 vitesh. Zëri në video:

Pak rëndësi ka që baranga ime e dikurshme është ende këtu
Pak rëndësi ka që kohët kanë ndryshuar
Sepse përballem me të njëjtën mungesë…
Po kërkoj vendin ku përjetova ciklin tim të parë…
Mes këtyre rrënojave hyra në botën e të rriturve…

Në këtë instalacion, që frymëzohet nga jeta e një kampi të diktaturës, artistja përpiqet të ngrejë pyetje thelbësore mbi jetën, kujtesën dhe identitetin. Përmes kombinimit të konstruksioneve të betonit, fotografive dhe tingullit, kjo vepër e shndërron dhimbjen e heshtur të kampit të punës në thirrje për reflektim dhe ndërgjegjësim global. Dhe sërish zëri në video:

Prindërit e mi punonin tokën…
Në darkë më rrëfenin ngjarjet e epopesë
Më ushqenin me personazhe të kahershme,
Nga të tjera kohë,
Prej të tjerash epoka…
Jashtë asaj barange, regjimi i këndonte gjakut të heronjve të vet…

Gradishta, kampi i punës së detyruar, i ndërtuar në vitet 1950-të u rikrijua tani si maket në këtë galeri italiane që dikur edhe vetë kishte shërbyer si burg. Tani, në këtë galeri nuk ka më njerëz dikur « armiq », « tërrnuar », « klerikë të mënjanuar », as « xhipa » të degës së brendshme, as burra me dy palë pantallona në pritje të tij, as gra të paveshura duke rendur të bënin normën e vjeljes së pambukut si kompensim për një industri inefikase, as nxënës të mbathur me çizmet e xhaxhait e me rrecka përshtatur, as apel para sheshit qendror, as presione për tu bërë spiun në këmbim të një burse studimi, as të internuar që vihen të denoncojnë bashkëvuajtësit për një triskë më tepër, as kopje të zbehta të Makbethit me njollën e pashqitshme në biografi, as martesa të ndryra brenda biografisë, as dëgjues me radio të strukur poshtë sustës… Askush nuk ishte aty i detyruar të jetonte në izolim të dyfishtë, për dekada, nën dhunën e rregullave të imponuara çnjerëzisht.

Një mori fotografish të ish banorëve afishohen në paretet e blloqeve të betonit të instalacionit; dhe ky nuk është më një vend burgimi fizik dhe shpirtëror. Ish-hapësira e kampit, ku dinjiteti cenohej çdo ditë nga një realitet që e shpinte drejt shuarjes, shndërrohet tani në site ekspozimi, në arkiv portretesh, inventar mungesash. Artistja nuk ka vënë foto përmbi blloqet; nuk janë stela të vdekurish; ajo i ka filmuar të mbijetuarit statikë, por, regëtin, në ato portrete, nga një grimasë, a një lëvizje. Dhe sërish zëri në video:

Ja arsyeja përse e shtyva aq gjatë kthimin,
E shtyva,
E vonova sa s’ka më
Njëlloj si historia që kthehet dhe ajo me cikle…
Kam lot hidhërimi por dhe ngazëllimi…
Është gjithsesi ngazëllim-rrënojë,
Por vetëm me këtë rrënojë
Mund ta rindërtoj tmerrin që përjetova fëmijë.

Fotografitë mbi blloqet e betonit janë vetë ato të së tashmes, portrete të banorëve që jetojnë ende aty. Dhe bën pak çudi ky album krejtësisht në të tashme ndërsa përpiqemi të rrokim sa më shumë të shkuarën e atyshme. Në mes të këtij instalacioni, unë vetë jam shenjë e gjallë që, edhe pse në kufijtë e ekzistencës, ish-banorët e kampit përpiqeshin të ndërtonin jetesën, sipas kritereve të diktuara nga vetë jeta. Më vonë, jashtë këtij kampi njoha Nuit et Bruillard, Imre Kertész** e La Vita è bella: të gjithë tregonin orvatjet për të sajuar pak normalitet edhe në këto vende a-normale dhe paradigmatike.

Duke më futur në mes të instalacionit, duke më bërë disi protagoniste dhe aktore të tij, artistja H. Boughriet më le të flas, nëpërmjet videos:

Ditën kur hyra në botën e të rriturve
Nëna ime u trondit shumë nga aq pak gjak,
Më shumë sesa nga përditshmëria e rëndë,
Më shumë se sa nga balta dhe përçmimi i pësuar…

Ajo më le të flas. Por nuk më kërkon pasthirrma, biografizëm, ideologji, patetikë. Mesa duket, « roli » im nuk është të bëjë zëdhënësen, as vajtojcën, as të paraqitem si ish-e-persekutuar në një dokumentar të sajuar shpejt e shpejt. Me sa duket « roli » im është veç të kthehem në vendin ku kam lindur për të vuajtur në rrjedhim, bashkë me të mijtë dhe të tjerë « të dëbuar ». Mesa duket « roli » im ishte të kthehem me një kolege mësimdhënëse artiste për ta futur Gradishtën në këtë film. Dhe prandaj zëri në video:

E gjeta Itakën time,
Por ajo është padukshme,
Provë e kësaj janë vetë këto baranga
U ktheva për pak,
Si heroi antik,
Historinë e të cilit, im atë ma rrëfente
Me pëshpërimë: peripecitë e dikujt
Në kohën kur ishin izoluar kufijtë…

Vetëm në mes të këtij instalacioni si dëshmitare dhe aktore e tij ballafaqohem për herë të parë me etalonin e nostalgjisë. Në mes të këtij konstruksioni të porositur nga Gallerie delle prigioni, brenda kësaj video nga ku po flas, a po kthehem vërtet? A më shërben ky si një udhëtim në të kaluarën? A po ballafaqohem vërtet me kujtimet e fëmijërisë? Që pavarësisht dhimbjes materialisht të patransmetueshme të dëbimit, mbeten të rrënjosura thellë në identitetin tim dhe të ngjashmëve të mi.

Brenda këtij instalacioni unë jam internuar në një kuti-video. Artistja më ka ndryrë aty që t’i rezistoj deklaratave patetike. Më kërkon t’i bashkangjitem, tashmë nga larg, rezistencës sonë të dikurshme për të mbijetuar në të kamp. Sikurse Ruine I, Gradishtë nuk është një vepër që shikohet; është një vepër që dëgjohet e që më shumë duhet të ndjehet. Betoni i përdorur këtu, nuk simbolizon vetëm jetën brutale në kamp. Ai sikur i jep më koracë përpjekjes për t’ia bërë disi më reale dhimbjen e ish-banorëve të kampit spektatorit që nuk e ka përjetuar atë lloj jete.

Ndoshta për këtë arsye artistja më « ndryn » brenda videos në kënd të instalacionit. Në fakt zëri i videos është e vetmja urë lidhëse mes të shkuarës së kampit dhe të tashmes. Përreth meje në video vërtiten, si Gurët rrotullues të Odiseut, parete betoni me fotografi të banorëve të Gradishtës sot. Dhe këto parete betoni sikur i fortifikojnë rrënojat e Gradishtës së sotme. Prandaj në veprën e Halida Boughriet, rrënojat nuk janë thjesht dëshmi të një historie të kaluar. Ato përbëjnë një hapësirë ku ndodhin transformime konceptuale.

Si pjesë e këtij instalacioni, edhe unë e ndjej ftesën e autores: ajo e fton spektatorin të plotësojë me imagjinatën e tijë boshllëqet nëpërmjet zgavrave të blloqeve. Si pjesë e instalacionit as unë nuk kam as nuk ofroj dot përgjigje të qarta e definitive. Endem mes portreteve të banorëve të sotëm. Mes fotove të rrënojave të sa ka mbetur prej Gradishtës së dikurshme. Pra rrënojat e një jete të rrënuar duke pyetur vetveten: A jam duke folur vërtet për jetën time të dikurshme? A e them dot vallë një jetë të atillë? A bëhem dot zëdhënëse e vuajtjes së familjes sime? Nëse po deri në çfarë mase? Dhe me çfarë efikasiteti?

Si pjesë e këtij instalacioni, e kuptoj se historia e reagimit tronditës të nënës sime para ciklit tim të parë, ndonëse e vërtetë, ishte veç një deux ex machina për këtë instalacion. E kisha marrë artisten me vete, duke u kthyer pas shumë vitesh, si dëshmitare të paanshme, përderisa për nostalgji nuk bëhej fjalë. Atëherë nuk ia pata thënë qëllimin e vërtetë të këtij kthimi, të cilin as vetë s’e dija. Këtë ma bën të qartë zëri nga video:

E vonova këtë kthim mes gardhijeve,
Pareteve me baltë e kallama,
Të shoh historinë, si prapa një paraventi,
Që prapë nuk i zhvesh dot ciklet e saj…

Edhe në galerinë italiane, ku ekspozohet ky instalacion, zëri im në video fillon nga e para. Spektatori i radhës e has në mes, në fund a në fillim. Ai është kujtimi që i le unë të kaluarës sime.